Dudy to najstarsze instrumenty w Wielkopolsce, jednak oprócz Wielkopolski spotkać je możemy na Podhalu i w regionie Żywca. Natomiast regionem wielkopolskim, gdzie nadal możemy usłyszeć grę na koźle – jednej z odmian dud – są okolice Nowego Tomyśla i Zbąszynia. To właśnie od tego instrumentu pochodzi nazwa mikroregionu Region Kozła.
Występujące w kilku odmianach dudy, kozioł i siesienki, wyróżnia budowa oraz skala dźwięku. Dudy składają się z czterech zasadniczych części: piszczałki melodycznej, zwanej przebierką (posiada 7 lub 8 otworów), wora, zwanego miechem, stanowiącego zbiornik powietrza, do którego przyczepione są kolejne części instrumentu. Wór jest często zdobiony, a także pokryty podszewką w kolorze czerwonym, amarantowym lub zielonym. Koleją częścią jest piszczałka burdonowa, zwana basem lub bąkiem. Tu również występuje komora powietrzna, piszczałka i rezonator, nazywany rogiem basowym. Ostatnią część stanowi dymka, czyli mieszek zbudowany z trzech deseczek połączonych kawałkiem skóry, tzw. karku. Kozioł jest odmianą dud, gdzie w budowie piszczałki występuje 8 otworów. Cechą charakterystyczną jest wór wykonany z koziej skóry z zachowaniem włosia. Dźwięk kozła jest również charakterystyczny, o innej niż dudy skali. Elementy drewniane wykonane są najczęściej z takich gatunków drewna jak: śliwa, wiśnia, mahoń i heban.
Znawcy zwracają uwagę, że dudy należą do instrumentów bardzo trudnych do opanowania. Nauka gry, wyjątkowy dźwięk i linia melodyczna stanowią wyzwanie dla wielu współczesnych muzyków. Muzyka dudziarzy towarzyszyła mieszkańcom wsi przy okazji wydarzeń, którym towarzyszył taniec. Repertuar bowiem bogaty jest w przyśpiewki, obrzędowe pieśni, którym towarzyszyły tańce takie jak: marsz, polka, wiwat, szocz, walcerek, czy przodek. Folklor taneczny, związany z muzyką dudziarską charakteryzuje żywotność, ruchliwość i „zdobnictwo” melodii. Towarzyszyły one podczas wesel, zabaw, dożynek, Bożego Narodzenia. Ciekawostką jest to, że na pograniczu wielkopolsko-lubuskim na różnych odmianach dud grano przy odmiennych uroczystościach i obrzędach. Przykładem jest kozioł biały, na którym dudziarze przygrywali weselnikom oraz kozioł czarny, który towarzyszył podczas ślubu.
Wiedza i umiejętności dotyczące dud zostały docenione przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa. Na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego znajdują się bowiem aż cztery wpisy, dotyczące tradycji dudziarskich:
- w 2014 r. wpisano Umiejętność wytwarzania instrumentu i praktyka gry na kozie (dudach podhalańskich)
- w 2017 r. wpisano Tradycje dudziarskie w Wielkopolsce
- w 2017 r. wpisano Umiejętność gry na dudach żywieckich oraz sposób ich wytwarzania
- w 2018 r. wpisano Gajdy – umiejętność wytwarzania instrumentu i praktyka gry.
W powiecie poznańskim tradycje dudziarskie kultywuje działający już od 53 lat Zespół Pieśni i Tańca „WIWATY” z Pobiedzisk (gm. Pobiedziska) z jego liderem Andrzejem Horbikiem, który gra między innymi na dudach i koźle weselnym. Warto też dodać, że w styczniu tego roku Andrzej Horbik został wyróżniony przez starostę poznańskiego Jana Grabkowskiego statuetką Osobowości 25-lecia Powiatu Poznańskiego podczas gali z okazji 25-lecia powiatu.
Natomiast szkółka dudziarska działa przy Zespole Pieśni i Tańca „Chludowianie” z Chludowa (gm. Suchy Las). Prowadzi ją dyrektor Łukasz Maciejewski, absolwent Wydziału Dyrygentury Chóralnej, Edukacji Muzycznej Muzyki Kościelnej Akademii Muzycznej im. I. J. Paderewskiego w klasie prof. J. Dzięcioła.
Fot. 1, 2. Dudy wielkopolskie (nazwa gwarowa: kozioł weselny lub kozioł biały).
Na zdjęciu na dudach gra Andrzej Horbik z Kapeli Zespołu Pieśni i Tańca „WIWATY”.
Fotografie pochodzą z prywatnych zbiorów Andrzeja Horbika.
Fot. 3. Dudy wielkopolskie
Na zdjęciu na dudach gra Andrzej Horbik z Kapeli Zespołu Pieśni i Tańca „WIWATY”.
Fotografia pochodzi z prywatnych zbiorów Andrzeja Horbika.
